EPISTEMOLOGIAS DE IMAGEM E DA PIEDADE VISUAL, SEGUNDO OS TÍTULOS DE LIVROS RELIGIOSOS COM EMBLEMAS
DOI:
https://doi.org/10.25247/paralellus.2025.v16n38.p073-096Palavras-chave:
Emblemas, Epistemologia de imagem , Epistemologia de piedade visual, Linguagens da religião, Livros religiosos com emblemasResumo
Este artigo investiga a compreensão da imagem e da sua função em livros religiosos com emblemas. Para isso, concentra sua análise nos seus títulos; primeiro, em concepções de imagem (eikon, imago, pictura), depois em visões panorâmicas (hieroglyphica, symbola e emblema [Sinnbilder / sinnen-bilder / Merkbeelden]) e, por último, em leituras de linguagens textuais ou visuais (devotio, contemplativo, meditatio [Andacht], oratio). O estudo se baseia no banco de dados de livros de emblemas da Universidade de Illinois com seus 1407 exemplares e procura, primeiro, descrever as linguagens usadas, sejam elas periféricas ou dominantes. De olho nestas linguagens, procura-se esclarecer até que ponto elas documentam uma virada antropológica renascentista, também, no campo religioso ou se acabou criando algo terceiro e distinto, tanto de posições humanistas “puras” e antropocêntricas, bem como de posições religiosas “puras” e teocêntricas. Em termos gerais, usamos referências teóricas que esclarecem aspectos etimológicos, culturais, históricos e teológicos dos livros com emblemas; em termos específicos, consultamos obras sobre concepções e funções de emblemas e, ainda, emblemas religiosos e a história da arte. Como um todo, o estudo pretende contribuir para uma compreensão mais diferenciada de imagens em livros religiosos com emblemas e seu uso nas práticas piedosas.
Downloads
Referências
Bianchi, Enzo. Gott im Wort: die geistliche Schriftlesung. Xxxx: Franz-Sales-Verlag, 1997.
Bombassaro, Luiz Carlos. “Imagem e conceito: a experiência do pensar nos emblemas da Renascença”. In: Conexão, Comunicação e Cultura, UCS, Caxias do Sul, v. 5, n. 9, p. 83-95 (jan./jun. 2006).
Brandão, Antônio Jackson de Souza. “O gênero emblemático”. In: Travessias, vol. 3, n. 3, p. 124-138 (2009). Disponível em: < www.https://e-revista.unioeste.br/index.php/ travessias/article/view/3440/2734 >. Acesso: fev., 25 2025.
Canisio, Petro. Notae in evangelicas lectiones, quae per totum annum dominicis diebus in ecclesia catholica recitantur: Opus ad pie meditandum ac simul ad precandum Deum accomodatum, & nunc primum in lucem editum. Friburgi Helvetiorum: ex offi-cina typographica Abrahami Gemperlini, 1591. Disponível em: https://mdz-nbn-resolving.de/details:bsb00022722 Acesso em: 25 fev. 2025.
Daily, Peter M. (ed.). Companion to Emblem Studies. New York: AMS Press, 2008.
Daly, Peter M.; Dimler, G. Richard. The Jesuit emblem in the European context. Phila-delphia: Saint Joseph´s University Press, 2018.
Enenkel, Karl; Melion, Walter. Meditatio – Refashioning the Self: Theory and Practice in Late Medieval and Early Modern Intellectual Culture: Leiden, Boston: Brill, 2011.
Georges, Karl Ernst. Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch: Aus den Quellen zusammengetragen und mit besonderer Bezugnahme auf Synonymik und An-tiquitäten unter Berücksichtigung der besten Hilfsmittel ausgearbeitet. 2 volumes. Reimpressão não alterada da 8ª ed. Basel / Stuttgart: Schwabe, 1967.
Grimm, Jacob; Grimm, Wilhelm. “Andacht, f”. In: Ibidem (eds.). Deutsches Wörter-buch. [edição impressa: 1852 [vol. 1], coluna 302] Edição digital em Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humanities, versão 01/23. Disponível em: www.woerterbuchnetz.de/DWB/andacht. Acesso em: 23 fev. 2025.
Grimm Jacob; Grimm, Wilhelm. “einbildung, f. ”. In: ibidem (eds). Deutsches Wör-terbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm [edição impressa: 1859, vol. 3, col. 352] digitalisierte Fassung im Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humani-ties, Version 01/23, <https://www.woerterbuchnetz.de/DWB?lemid=E01407>, abgeru-fen am 08.03.2025
Grimm, Jacob; Grimm, Wilhelm. “sinnbild, n.”. In: Ibidem (eds.). Deutsches Wörter-buch. [edição impressa: 1901 [vol. 16], coluna 1153] Edição digital em Wörterbu-chnetz des Trier Center for Digital Humanities, versão 01/23. Disponível em: www.woerterbuchnetz.de/DWB/sinnbild. Acesso em: 23 fev. 2025.
Grimm, Jacob; Grimm, Wilhelm.„sinnreich, adj.“, In: ibidem (eds). Deutsches Wör-terbuch [edição impressa: 1901, vol. 16, col. 1198]. digitalisierte Fassung im Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humanities, versão 01/23. Disponível em: www.woerterbuchnetz.de/DWB/sinnreich. Acesso em: 10 mar. 2025.
Grimm, Jacob. “bild, n”. In: Grimm, Jacob; Grimm Wilhelm (eds.). Deutsches Wör-terbuch. [edição impressa: 1853 [vol. 2], coluna 8 na] Edição digital em Wörterbu-chnetz des Trier Center for Digital Humanities, versão 01/23. Disponível em: www.woerterbuchnetz.de/DWB/bild. Acesso em 23 fev. 2025.
Heckscher, William S.; Wirth, Karl-August. “Emblem, Emblembuch”. In: Zentra-linstitut für Kunstgeschichte in München (ed.). Reallexikon zur Deutschen Kunstge-schichte, v. 5, München: C. H. Beck, 1959. p. 85–228. Edição on-line: Labor RDK. Disponível em: https://www.rdklabor.de/wiki/Emblem,_Emblembuch Acesso em: 10mar. 2025.
Höltgen, K. J. (1992). Emblem and Meditation Some English Emblem Books and Their Jesuit Models. Explorations in Renaissance Culture, v. 18, n. 1, p. 55-92 (1992). Disponível em: https://doi.org/10.1163/23526963-90000136. Acesso em: 03 mar. 2025.
Martin, Nicol. Meditation II: Historisch praktisch-theologisch. In. Müller, Gerhard (ed.). Theologische Realenzyklopädie, vol. 22: Malaysia – Minne. Berlin, New York: de Gruyter, 1992. In: p. 337-353.
Meyer-Blanck, Michael. Das Gebet. Tübingen: Mohr Siebeck, 2019.
Montenay, Georgette de. Emblematum christianorum centuria. Zurich: Christoph Froschover, 1584.
Montenay, Georgette de. Emblematum christianorum centúria, 2ª ed. Heidelberg: J. Lancelot and Andrea Cambiero, 1602.
Nadal, Gerónimo. Adnotationes et meditationes in Evangelia: quae in sacrosancto mis-sae sacrificio toto anno leguntur. Antverpia, 1594. Acesso em: https://mdz-nbn-resolving.de/details:bsb10144115. disponível em: 12 fev. 2025.
Pabel, Hilmar M. Meditation in the service of catholic orthodoxy: Peter Canisius’ No-tae Evangelicae In: Enenkel, Karl; Melion, Walter. Meditatio – Refashioning the Self: Theory and Practice in Late Medieval and Early Modern Intellectual Culture: Leiden, Boston: Brill, 2011. p. 253-289.
RENDERS, Helmut. “Imagem” [Verbete]. In: USARSKI, F.; PASSOS, J. D.; TEIXEI-RA, A. (eds.). Dicionário de Ciência da Religião. São Paulo: Paulinas, Paulus, Loyola, 2022. p. 573-577.
Ruh, Kurt. Geschichte der abendländischen Mystik, vol. I: Die Grundlegung durch die die Kirchenväter und die Mönchstheologie des 12. Jahrhunderts. München: C. H. Beck, 2001.
Schmidt, Margot (ed.). Rudolf von Biberach. Die siben strassen zu got: Die hochale-mannische Übertragung nach der Handschrift Einsiedeln 278. Florenz: Quarac-chi, 1969.
Sors, Anne-Katrin. Religiöse Druckgraphik in Antwerpen um 1600: Jan Davids An-dachtsbücher und Theodoor Galles Illustrationen. Dissertation zur Erlangung des Gra-des eines Doktors der Philosophie am Fachbereich Geschichts- und Kulturwissenschaf-ten der Freien Universität Berlin, 2015.
Tworuschka, Udo. Meditation I: Religionswissenschaft. In: Müller, Gerhard (ed.). The-ologische Realenzyklopädie, vol. 22: Malaysia – Minne. Berlin, New York: de Gruyter, 1992. p. 328-337
Vance, Jacob. “Twelfth and sixteenth century renaissance discourses on meditation and contemplation. Lefevre d’etaples’ commentaries on Richard of Saint Victor’s trin-ity”. In: Enenkel, Karl; Melion, Walter. Meditatio – Refashioning the Self: Theory and Practice in Late Medieval and Early Modern Intellectual Culture: Leiden, Boston: Brill, 2011.p. 153-179.
Vorgrimmler, Herbert. Meditation. In: Höfer, Josef; Rahner, Karl (eds.). Lexikon für Theologie und Kirche, vol. 7: Marcellinus – Paleoti. 2. Ed. Freiburg: Herder, 1962.
Willing, Antje. Literatur und Ordensreform im 15. Jahrhundert. Münster / New York: Waxmann Verlag, 2004.
Downloads
Publicado
Edição
Seção
Licença
Copyright (c) 2025 Helmut Renders

Este trabalho está licenciado sob uma licença Creative Commons Attribution 4.0 International License.
A submissão de originais para a Paralellus implica a transferência, pelos autores, dos direitos de publicação eletrônica. Os direitos autorais para os artigos veiculados neste periódico são do autor; todavia, são da revista os direitos sobre a primeira publicação. Os autores somente poderão fazer uso dos mesmos resultados em outras publicações se indicarem, claramente, que a Paralellus foi o meio originalmente utilizado. Em decorrência do fato de ser a Paralellus uma revista de acesso público, é permitida a utilização gratuita dos artigos em aplicações educacionais e/ou científicas não comerciais, desde que respeitando-se a exigência de citação da fonte (Texto atualizado em 16-11-2020).

















